Het plan werd geboren na het bekijken van de film Anselm. Deze film onderzoekt de drijfveren van kunstenaar Anselm Kiefer, en manier waarop hij daar vorm aan geeft met grote, heftige werken, materialen en werkwijzen. Kiefer aarzelt niet om zijn – veelal enorme – schilderwerken allerhande processen te laten ondergaan, van het gebruik van riet en stro, het doelgericht verbranden ervan tot het overgieten met kokend lood, om uitdrukking te geven aan zijn gemoed. En dat is voelbaar! Hiermee toont Kiefer zijn vermogen om als mens en als kunstenaar te doorvoelen wat de ervaring van de Holocaust voor ons allen heeft betekend, en welke diepe sporen die heeft getrokken.
Zoals een selectie van zijn werk, ‘Bilderstreit’ in museum Voorlinden, ons laat ervaren.
Prikkelgevoelig
Maar dan loop ik al op de zaken vooruit. Na afloop van deze bijzondere film, voor mij een eerste kennismaking met het werk van Anselm Kiefer, raakte ik in gesprek met mijn bios buurvrouw over wat we hadden gezien. Wij waren beiden enthousiast en ik opperde al snel om samen naar Voorlinden te gaan om het werk zelf te zien. Wat meespeelde was dat wij beiden een zenuwaandoening bleken te hebben, die ons beperkt in onze bewegingen en mobiliteit, ons extra prikkelgevoelig maakt, maar die ons vooral ook leert om extra zorgvuldig met onszelf en met ons leven om te gaan. Luisterend naar ons lichaam, en evenzeer naar wat ons leven verrijkt. Dat werd snel duidelijk, en verdiepte zich toen we Bilderstreit onlangs samen bezochten.
Beelden die ons fysiek en emotioneel raken
Het bleek mogelijk om Voorlinden vroeg in de ochtend, met een beperkt aantal bezoekers, in stilte én op kousenvoeten te bezoeken. Wij beperkten ons bezoek tot dit enkele uur, en tot het werk van Kiefer. Daardoor konden we het werk helemaal op ons in laten werken. Het leverde een intense fysieke ervaring op, waarin ik heel direct lichamelijk en emotioneel geraakt werd door de beelden. Aan het sokkenuur hadden we meer dan voldoende, toen zaten we ‘vol’ en hadden tijd nodig om te verwerken wat we ondergaan hadden.
Persoonlijke … of intermenselijke ervaring?
Ik ben geen kunsthistoricus, ik wil juist mijn persoonlijke ervaring als bezoeker graag duiden en delen. Wat mij wel bezig bleef houden was een zin waar de bespreking van deze expositie en het werk van Kiefer mee opent: ‘Maar de kunstenaar zelf is in het werk afwezig’ (De Groene, ‘Kale Akkers’, 7/12/23). Kennelijk, zo blijkt uit dit artikel, wordt dit gevoelen breder gedeeld, en ook beaamd door Anselm Kiefer zelf. Ik kijk daar toch wat anders naar.
Veel van het werk van Kiefer is ingegeven doordat hij opgegroeid is in het Duitsland van na de Holocaust, en door de fysieke maar ook emotionele situatie die hij daar aantrof. Wat hij lijkt te doen is delen van het rijke Duitse culturele verleden, van door het naziverleden ‘besmet geraakte’ iconen en uitingen, zich weer als kunstenaar toe te eigenen – en te verzoenen met dat verleden. Hij weigert zich te verschuilen achter abstracte kunst om deze confrontatie met dat verleden uit de weg te gaan. Maar de confrontatie levert uiteraard niet perse fijne, mooie gevoelens op.
In de werken wordt wat mij betreft veel zichtbaar en voelbaar van wat lelijk en pijnlijk is in de wereld, van de destructieve kant van ons mensen die ten grondslag ligt aan uitwassen zoals de Holocaust. En die moeilijk is om aan te kijken, om er verantwoordelijkheid voor te nemen, dat deze destructiviteit in ieder van ons huist. Alleen dán, als we niet wegkijken van deze pijnlijke waarheid, dan ontstaat er weer ruimte om de lichtheid en de schoonheid die daarachter liggen weer volop te zien.
De wonden van de holocaust, invoelbaar gemaakt ...
Het resultaat in het werk van Kiefer blijft wat mij betreft niet beperkt tot het persoonlijke verhaal van deze kunstenaar, van diens persoonlijke blik en voorkeuren die we al dan niet kunnen waarderen. Kiefer laat mij juist zien dat wat er gebeurd is niet abstract IS, dat het hem en ons allemaal persoonlijk raakt, en voor altijd deel is van onze erfenis, van onze bagage. Of we dat nu leuk vinden of niet. Veeleer toont Kiefer zijn vermogen om als mens en als kunstenaar te doorvoelen wat de ervaring van de Holocaust voor ons allen heeft betekend, en welke diepe sporen die heeft getrokken in de culturele psyche van Duitsland – en van alle landen, ja van alle mensen die hierbij betrokken zijn geraakt. Van wij allen, dus. Van de mensheid …
Doorvoelen is verwerken ... om voluit verder te kunnen leven
Doorvoelen is verwerken. Ik had als bezoeker zelf het gevoel lijfelijk en daarmee ook emotioneel de werken te worden ‘binnengetrokken’.
Kiefer weet ons deelgenoot te maken, niet zozeer van de feiten, maar van de pijn, de emotionele wonden en ballast die met de Holocaust geslagen zijn, en niet alleen in Duitsland. Aan de verwerking van deze enorme gebeurtenissen levert Kiefer daarmee een heel knappe, moedige, én wonderschone bijdrage. En maakt hij mogelijk dat wij allen aan deze verwerking deelhebben. Om verder te kunnen leven.
Verzadigd en bewogen weer naar huis
Aan het einde van dat stille uur waren we verzadigd. Vol. Het was tijd om deze indringende indrukken te verwerken. Op weg naar de uitgang stond al een horde nieuwe bezoekers klaar – pratend, onrustig, druk: zo kwam het op ons af. We hebben onze spullen gepakt, dankbaar voor de rust waarin we Bilderstreit tot ons hebben kunnen nemen. Blij om er stilletjes, op kousenvoeten, vandoor te gaan …
